Ядуурал ба нийгмийн хөгжил

Нийгмийн хөгжил нь өргөн утгаараа, нийгэм бүхий л талаараа доороос дээш ахисан үйл явц юм. Энэ үйл явцыг доош чангаагч гол хүчин зүйлийн нэг нь ядуурал ба нөгөө талаар ядуурал нь нийгмийн хөгжлөөс хамааралтай үзэгдэл болохын хувьд нийгмийн хөгжил ба ядуурал нь хоорондоо урвуу хамааралтай байна. Нийгмийн хөгжил дэвшил бидний эрхэм зорилго бол манай нийгмийн шийдвэл зохих чухал асуудлын нэг нь ядуурлыг бууруулах явдал мөн. Ядуурлын тухай олон тодорхойлолт байдгаас “Ундны ус, хоол тэжээл, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, боловсрол, хувцас, орон сууц зэрэг хүний наад захын хэрэгцээний хомсдол” гэсэн тодорхойлолтыг түгээмэл хэрэглэдэг. Үүнийг туйлын ядуурал гэх ба мөн харьцангуй ядуурал гэсэн ойлголт байна. Энэ нь нэг хүнд оногдох нэг өдрийн орлогын хэмжээг дэлхийн дундаж үзүүлэлттэй харьцуулсан ойлголт бөгөөд 1,25 америк доллараас бага орлоготой бол нэн ядуу, 2 америк доллараас бага бол ядуу гэж үздэг аргачлал юм. Үндэсний статистикийн хорооны тайланд манай улсын ядуурлын түвшин хот , суурин газар 26.9%, хєдєєд 46.6%, НҮБХХ-ийн илтгэлд дурдсанаар улсын хэмжээнд 36,1%, байна /2009 он/. Мөн ХАССТ, НҮБХХ-ийн 2004 оны “Улаанбаатар хотын ядуурал ба шилжих хөдөлгөөн” судалгааны тайлангаас харахад хүн амын 33% нь орлогын, 24% нь нийгмийн оролцооны, 24% нь хүртээмжийн ядууралтай байна гэжээ. Дээрх тодорхойлолт болон тоо баримтууд нь нийгмийн хөгжлийг хангахын тулд ядуурлыг бууруулах зайлшгүй шаардлага байгааг харуулж байна. Олон улсын туршлагаас харахад эдийн засгийн эрчимтэй єсєлт, зохистой хєдєлмєрєєр дамжин ядуурлыг бууруулдаг бєгєєд энэ нь бүтээмж єндєртэй ажлын байр шинээр бий болгосноор хэрэгждэг байна. Хєдєлмєр эрхлэлт нь ядуу хүмүүсийн хувьд єєрийн ганц ємч болох хєдєлмєрлєх хүчээ дээд зэргээр ашиглах боломжийг олгодог. Мянганы хөгжлийн зорилтод ажлын байрыг олноор бий болгох, хєдєлмєрийн зохистой нєхцлийг бүрдүүлэх, нийгмийн хамгааллын тогтолцоог улам бэхжүүлэхэд чиглэсэн нийгэм, эдийн засгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд зориулагдсан хєрєнгє оруулалтыг хєхүүлэн дэмжихийг уриалсан бөгөөд Монгол Улсын Ерєнхий сайд С. Батболд Нью Йорк хотноо болсон НҮБ-ын Ерєнхий ассемблейн Мянганы хєгжлийн зорилтуудын талаарх дээд хэмжээний чуулган дээр хэлсэн үгэндээ ядуурлыг бууруулахад бүтээлч хєдєлмєр эрхлэлтийг хєхүүлэн дэмжих, ялангуяа ажиллах хүчин ихээхэн шаардагддаг аж үйлдвэрийн салбарыг хєгжүүлэх замаар залуучуудад зориулсан ажлын байрыг бий болгох нь тус улсын засгийн газрын нэн тэргүүний зорилтуудын нэг болохыг тэмдэглэсэн билээ. Миний бодлоор ядуурлыг бууруулах/нийгмийг хөгжүүлэх дээрх зорилтыг хэрэгжүүлэхэд нийгмийн эрчим голлох үүрэгтэй гэж үзэж байна. Энэ нь хүний хүчин зүйл бөгөөд иргэдийн өөрсдийн идэвхи санаачилга юм. Хөгжлийн гол тодорхойлогч ба нөөц нь хүн юм (Манай улсын хөдөлмөрийн насны хүн ам 2005-2008 онд жилд дунджаар 22,8 мянгаар нэмэгдэж, хүн амын өсөлтөөс түрүүлж байна. Энэ байдал 2020 он хүртэл үргэлжлэх төлөвтэй байна). Тэд өөрсдийн бүтээлч байдал, боломжиндоо илүү ухамсартай хандаж, тэрийгээ мэдэрч, бодит байдлыг мэдэрснээр идэвхи санаачлагатай болдог. Хүний энэ ухамсарт мэдлэг нь нөхцөл байдалд нийгмийн үзүүлэх хариу үйлдлийг тодорхойлох хүсэл тэмүүлэл, хандлага, байр суурь нь болдог ба энэ зонхилох хандлага нь нийгмийн эрчмийн урсгалыг хянаж, хөгжлийн хүч, хэр хэмжээг тодорхойлдог гэж үздэг. Анхаарах зүйл нь нийгмийн хандлага нь нөхцөл байдалд тохиромжгүй бол хөгжлийн стратеги өгөөжтэй үр дүн өгөхгүй. Ийм тохиолдолд нийгмийн хандлагыг өөрчлөх асуудлыг стратегид суулгах хэрэгтэй болдог (нийгмийн боловсрол, иргэдийн идэвхи санаачлагыг нэмэгдүүлэх эдийн засгийн хөшүүрэг бий болгох, таниулан ухамсарлуулах, амжилтанд хүрсэн хувь хүмүүсийн жишээгээр нийгмийн урам зоригийг сэргээх үйл ажиллагаа явуулах зэрэг). Шинэ хандлага дэмжлэгийг ухамсарласан, шинэ зан чанар эзэмшиж хүлээж авсан, дасан зохицсон хувь хүн-анхдагч нар нийгмийн хөгжлийг идэвхижүүлж, нийгэм хамтлагийн дэвшлийн нүүр царай, өдөөгч хөшүүрэг, жадны үзүүр болдог. Нийгмийн хөгжил хувьсал нь их хэмжээний эрчмийг шаарддаг ба эрчмийг шинэ үйл явцад зөв ашиглах шаардлагатай. Хүмүүсийн ажил хөдөлмөр эрхлэх идэвхи санаачлагыг нийгмийн зөвшилцлийн үндсэн дээр зөв залуурдах бодлогоор идэвхжүүлснээр эрчмийг нэмэгдүүлж, хуримтлагдсан эрчмийг үйл ажиллагаанд шилжүүлж нийгмийн хөгжлийг тоон өсөлтөнд хүргэх ба илүү үр дүнтэй нарийн нийлмэл үйл ажиллагаанд оруулвал сая хөгжил чанарын дээд түвшинд хүрнэ. Ингэж дээд түвшинд хүрсэн шинэ зарчим нь албадлагаар бус инерцээр цааш хөдлөх болно. Хөгжил бол хөтөлбөр биш, үйл явц юм. ЗГ хүний хүчин зүйлийг нөхөж яагаад ч чадахгүй, харин энэ үйл явцыг бодлогоор, хуулиар, тусгай хөтөлбөрөөр дэмжиж, уялдуулж, найруулаж, идэвхижүүлж болно. Хөгжлийн стратеги нь хүмүүсийн идэвхи санаачлагыг чөлөөлөх идэвхижүүлэхэд чиглэгдэхээс бус тэрийг нөхөх орлох бодлого байж болохгүй. Эцсийн байдлаар манай улсын ядуурлыг бууруулах стратегийн зорилт нь нэгд: ажлын байр олноор бий болгох, хоёрт: ажлын байрыг “зохист” болгох, гуравт: (миний үзэж байгаагаар хамгийн гол зорилт) ажилтай хүн ажилгүй хүний “ялгаа”-г бий болгосноор хувь хүн, нийгмийг ажил хөдөлмөрт уриалан дуудаж, тэдний идэвхи санаачлагыг дээд зэргээр өдөөх явдал гэж үзэж байна. Ингэснээр хувь хүний ажил хөдөлмөрт хандах үнэлэмж, идэвхи дээшлэн, нийгмийн эрчмийг нэмэгдүүлснээр нийгмийн хөгжлийн тулгуур хүчин зүйл болох ба нийгмийн хөгжил дээшилснээр ядуурал буурна гэж үзэж байна. Дээрх зорилтыг хэрэгжүүлэхэд зээл, даатгал, бүртгэлийн системийг хөдөлмөр эрхлэлттэй уялдуулан хөгжүүлэх, хот хєдєєгийн хєгжлийн ялгааг арилгах, нийгмийн суурь үйлчилгээг хүн бүрт ижил тэгш хүргэх, хүмүүсийг эдийн засгийн үйл ажиллагаанд татан оруулах, тэднийг єсєлтийн үр дүнгээс тэгш хүртэх боломжоор хангах шаардлагатай байна. Манай улсын эдийн засгийн өсөлт нь ажилгүй өсөлт, харгис өсөлт, дуу хоолойгүй өсөлт, үндэс угсаагүй өсөлт, ирээдүйгүй өсөлт байх ёсгүй. Эцэст нь тэмдэглэхэд Хөгжил бол явц болохоос бус хөтөлбөр биш ээ.

Ажилтай хүн ажилгүй хүн хоёрын ялгаа

Сүүлийн үеийн судалгаагаар манай улсын хөдөлмөрийн насны хүн ам 2005-2008 онд жилд дунджаар 22,8 мянгаар нэмэгдэж, хүн амын өсөлтөөс түрүүлж байна. Энэ байдал 2020 он хүртэл үргэлжлэх төлөвтэй байна. /ҮСХ-ны тайлан/ Энэ байдлыг хүн амын цонхны үзэгдэл гэх ба хөдөлмөрийн насны хүн амын энэ өсөлтийг хэрхэн ажлын байраар тэр тусмаа зохист ажлын байраар хангах вэ гэдэг асуудал нийгмийн өмнө тулгарч байна. Дэлхийн хөдөлмөрийн байгууллага, НҮБХХ зэрэг олон улсын байгууллагууд хөдөлмөр шингэсэн ажлын байр олноор бий болгох, ажлын байрыг зохистой болгох, залуусыг ажил мэргэжилтэй болгох зэрэг олон зөвлөмж гаргасан. Хэдийгээр эдгээр зөвлөмж, Мянганы хөгжлийн зорилттой уялдсан хөтөлбөр, арга хэмжээнүүдийг төрөөс авч хэрэгжүүлж байгаа ч Монголын хүний хөгжлийн илтгэл 2007–д дурдсанаар манай улсын ядуурлын хамрах хүрээ 36.1%, ажилгүйдлийн түвшин ажиллах хүчний судалгаагаар 14.2%, хөдөлмөрийн насны идэвхигүй хүн ам 534 400 хүн, ДНБ-ий өсөлт 0.29 байхад ажил эрхлэлтийн өсөлт 0.09 буюу эдийн засгийн өсөлтийн хөдөлмөр эрхлэлтийн мэдрэмж 0.31, хөдөлмөрийн бүтээмжийн улсын дундаж 3207.40 байгаа нь манай улсын хөдөлмөр эрхлэлтийн үзүүлэлтүүд бодит байдал дээр тийм ч сайнгүй байгааг харуулж байна. Энэ бүгдээс харвал ажлын байр олноор бий болголоо ч ажиллах хүчин болсон хүний идэвхи санаачлага, тэдний хүсэл тэмүүлэл, өөрийгөө хөгжүүлж ажил хөдөлмөр эрхлэх эрмэлзэлгүйгээр хөдөлмөр эрхлэлтийн байдлыг сайжруулах боломжгүй юм. Олон залуус хөдөлмөр эрхлэх, өөрийгөө хөгжүүлэх сонирхолгүй, харин амар хялбараар мөнгө олохыг илүүд үзэх болсон байна. Тэгвэл тэдний энэ байдлыг өөрчлөх боломж, арга зам байна уу гэсэн асуултыг тавих хэрэгтэй болж байна. Хүн өөрсдийн бүтээлч байдал, боломжиндоо илүү ухамсартай хандаж, тэрийгээ мэдэрч, бодит байдлыг мэдсэнээр идэвхи санаачлагатай болдог. Энэ ухамсарт мэдлэгийг хөгжүүлэхэд хүүхэд залууст зориулсан мэргэжлийн боловсрол, чиг баримжаа олгох сургалт явуулах, хөдөлмөрийн зах зээлийн мэдээллийг боловсронгуй болгож, нийгэмд ил тод, тэгш, хүртээмжтэй хүргэх асуудал чухал байр эзэлдэг. Гэхдээ энд хамгийн гол анхаарах зүйл нь хүн амын ажил хөдөлмөр эрхлэх хүсэл тэмүүлэлийг бий болгохын тулд ажилтай хүн, ажилгүй хүн хоёрын ялгааг нийгэм эдийн засгийн талаас нь тод томруун харуулах явдал гэж үзэж байна. Тэгвэл ялгаа хэрхэн бий болгох вэ. Тэдний өөрийнхөө төлөө гэсэн идэвхи эрмэлзлийг хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ. Нийгмийн зөвшилцөлүүд дээр үндэслэн хөдөлмөрийн болон бусад хууль, журмаар зохицуулалт хийх замаар хөдөлмөр эрхэлж бүй хүмүүсийг тогтвортой ажиллах нөхцөл бололцоогоор хангах, ажил олгогч болон банкны тогтолцоогоор дамжуулан урт хугацааны бага хүүтэй зээлээр дамжуулан орон сууц болон бусад хүний хэрэглээний үнэ өндөр зүйлсээр хангах, ирээдүйд тогтвор суурьшилтай ажиллаж зээлийн өртгийг барагдуулдаг тогтолцоог бий болгох явдал гэж үзэж байна. Мөн даатгал болон бүртгэлийн системийг давхар уялдуулан хөгжүүлэх хэрэгтэй болно гэж үзэж байна. Төр хүмүүсийн идэвхи санаачлагыг чөлөөлөх идэвхижүүлэхэд чиглэсэн энэ үйл явцыг бодлого, хууль, тусгай хөтөлбөрөөр дэмжиж, уялдуулж, найруулаж, идэвхижүүлж, хөгжлийн стратегид тусган хэрэгжүүлж болно. Тэгш бус байдлыг багасгах, өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, илүү өргөн хүрээтэй эдийн засгийг хөгжүүлэх, иргэний боловсролыг нэмэгдүүлэх зэрэг бодлогоос гадна ажилтай хүн ажилгүй хүний “ялгаа”-г бий болгосноор хувь хүн, нийгмийг ажил хөдөлмөрт уриалан дуудаж, тэдний идэвхи санаачлагыг дээд зэргээр өдөөн хувь хүний ажил хөдөлмөрт хандах үнэлэмж, идэвхийг дээшлүүлэх боломж бидэнд байна.

Номын тухай хэдэн үг

Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Философи. социологи, эрхийн хүрээлэн 2008 онд шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, доктор, профессор Б.Даш-Ёндон редактортай “Монголын нийгмийн өөрчлөлт” нэртэй нэгэн сэдэвт хамтын бүтээл хэвлүүлэн гаргасан байна. Тус бүтээлд 1990 оноос өнөөг хүртэл /2007 он/ өрнөсөн Монголын нийгмийн өөрчлөлтийг судалж, нийгэмд гарсан язгуур өөрчлөлтийг философи. социологи, улс төр судлал, эрх зүй болон эдийн засгийн ухааны үүднээс шинжилж, эрдмийн дүгнэлт гаргасан ба асуудлыг гол төлөв философи сэтгэлгээ, философичилсон судалгааны үүднээс авч үзсэн байна. “Монголын нийгмийн өөрчлөлт” номын ач холбогдол нь 1990 оноос хойш манай нийгэмд өрнөсөн шилжилтийн үеийн олон янзын юмс үзэгдэл, олон янзын салбарын өөрчлөлтийг танин мэдэхэд тусалж, тэдгээрийн өвөрмөц болон нийтлэг шинж, дотоод хэлхээ холбоо, учир шалтгааны холбогдол, авцалдаа, зүй тогтолт чанарыг шинжлэх ухааны үүднээс дүгнэж гаргасанд оршино. Хар үгээр хэлбэл нөгөө "Юу болоод өнгөрвөө" гэдэг шиг манай нийгэмд гарсан өөрчлөлтийн талаар цэгцтэй ойлголттой болох, ирээдүйн чиг хандлагыг тодорхойлоход тань дөхөм болох байх гэснээс энэхүү мэдээллийн чанартай зүйлийг орууллаа.