Өнөөдөр дэлхий дахинаа төв ази, дундад ази, дотоод ази гэх нэр томъёогоор газар зүйн нэг л бүс нутгийг ойлгон нэрлэх болжээ. Гэхдээ уг бүс нутгийн хил хязгаарын талаар одоог болтол нэгдсэн ойлголтонд хүрээгүй байна. Энэ нь тус бүс нутгийг газар зүй, улс төр, түүхийн гэсэн 3 өнцгөөс хардагтай холбоотой болов уу гэж бодогддог.
Орчин үед Төв Ази нэрээр хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан 5 станы газар нутгийг хамааруулан үзэх хандлага илүүтэй болсон байна. Энэ нь хуучин ЗХУ-ын үеэс гаралтай бөгөөд ЗХУ-ын түүх газар зүйчид Казахстаныг тус бүс нутагт оруулалгүй зөвхөн өмнөдийн 4 станыг дундад ази буюу төв ази гэж байжээ. ЗХУ задарсаны дараа үеэс Казахстан тус бүс нутагт орсноор одоогийн энэхүү ойлголт гарч иржээ. Энэхүү 5 станы бүрдлийг Туркестан гэж нэрлэх явдал нэлээн түгээмэл байдаг.
Харин ЮНЕСКО-ын албан ёсны түүх бичлэгт байгаль, цаг агаар, газар зүйн онцлог зэргийг үндэслэн дараахь хил хязгаарыг тогтоодог бөгөөд манай судлаачид ч үүнийг баримталдаг болов уу. Энэхүү ойлголтоор Төв ази нь Монгол, хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан 5 стан, (Казах, Киргиз, Узбек, Туркмен, Тажик) Хятадын баруун хойд хэсэг, (Өвөр Монгол, Хөх нуур, Төвд, Уйгар, Ганьсу, Сичуан, Ниншя, Шаанши, Шанши) Оросын өмнөд хэсэг, (Буриад, Тану Тува, Алтай, Өмнөд сибирь Эрхүү муж, Хакас, Урал,Тохарстан, Челябинск, Татарстан, Башкортостан) Энэтхэгийн баруун хойд бүс, (Кашмир болон Ладах муж) Афганистан, хойд Пакистан, Ираны зүүн хойд хэсэг (Голестан, Хойд Хорасан, Разави) зэрэг газар нутгийг хамардаг байна.
Газар зүйн тогтоцийн хувьд говь цөл, өндөрлөг уул нурууд байхаас гадна гол шинж нь тал хээр бөгөөд Төв Азийн тал хээрийг Евро-Азийн тал хээр гэх нь бий. Учир нь дорнод Европийн хээр нь Төв Азийн тал хээрийн үргэлжлэл юм. Төв Азид, Монголын Бүүрэг дэлийн элс буюу дэлхийн хамгийн хойд захын элсэн манхан, (хойд өргөргийн 50’18”) мөн Эрдэнэцогт сумын нутагт дэлхийн хойд хагасын хамгийн урд захын мөнх цэвдэг байх (х.ө 46’17”) ба дэлхийн мөнх цэвдэг болон хөлддөггүй цөл хоёр хамгийн ойрхон оршдог (770 км) зэрэг газар зүйн онцлог байдаг байна.
Түүх угсаатны талаас авч үзвэл энэ бүс нутаг нь баруун болон өмнөд талдаа Индо-Евро буюу Перс хэлтний, Дунд хэсгээрээ Түрэг хэлтэн, зүүн талдаа Монгол хэл, угсаатнаас бүрдэх бөгөөд нүүдэлчдийн сонгодог иргэншил соёлын төв юм. Орчин үеийн генетикийн судалгаагаар Төв Азид анх хүн 40-50 мянган жилийн өмнө суурьшсан ба хүн төрөлхтний эртний суурьшсан газруудын нэг юм. Төв Азийн энэ өргөн уудам нутагт олон олон нүүдэлчин болон хагас нүүдэлчин овог аймаг, угсаатан, улс гүрнүүд байгуулагдан генетикийн болон соёлын солилцоонд оролцохоос гадна газар нутаг бэлчээрийн болон бүс нутагт ноёрхохын төлөөх дайн тулаан хийж байжээ. Бүс нутагт ноёрхох нь тус бүс нутгийн нэгэн онцлог давуу тал болох баруун Ази, Европийг зүүн болон зүүн өмнөд Азийг холбох гүүр болж байсан торгоны замд хяналт тогтоох явдал байлаа. Нүүдэлчдийн хөдөлгөөнт чанар, чийрэг хатуужилтай байдал зэрэг нь тэднийг дайн байлдаанд илүү идэрхэг байлгаж, газар зүйн байршлийн давуу тал нь бусад иргэншлийг холбох зам гүүр болгож байсан нь тус бүс нутгийг 16-р зуун гартал дэлхийн хамгийн хүчирхэг бүс болгож байв. Харин 16-р зуунаас далайн тээвэр хөгжиж торгоны зам ач холбогдлоо алдаж, мөн галт зэвсэг гарсан зэрэг шалтгааны улмаас бүс нутаг энэ давуу талаа алджээ.
Төв Азийн баруун хэсэг буюу Хар тэнгис, Каспийн тэнгисийн хооронд болон хойд талаас Индо-Европ хэлтний үүслийг авч үздэг бөгөөд тэд эндээс хожим МЭӨ 4000-1000 онуудад баруун Сибирь, бидний нэрлэж дадсанаар дундад Ази, баруун болон баруун өмнөд Ази руу тархан нүүдэлсэн бөгөөд Европчуудын зарим нь ч эндээс гарал үүсэлтэй юм. Үүнийг Курганы онол гэх ба олонхи судлаачдын баримталдаг онол юм. Чухам энэ бүс нутгаас л Скифүүд, Бактри, Согдууд, хожмын Аланчууд, Иранчууд, Европчуул гарчээ. Индо-Европ буюу Перс Арийн ген хэмээгддэг Ү-хромсомын R1а1 хаплогрупп Дундад болон Баруун Ази (Түрэг болон Перс угсаатан---эндээс үзэхэд Түрэг угсаатан нь эцгийн талаасаа Перс ястай, домгийн хувилбараараа эхийн талаасаа Монгол төрхтөн чонын цустай бололтой) зүүн Европийн Индо Слав хүмүүс, Днепр, Дон мөрний хөндий, Скандинавт тархжээ. Баруун Европт уг гений давтамж ховор байдаг байна.
Төв Азийн төв болон зүүн талд Алтай хэлтнүүд оршин байсан ба Хүн нар, Монголчууд, хожмын утга зохиолд гарах Иран Туран хэмээхийн Туранчууд буюу Хөх Түргүүд энэ хэсэгт хамаарах ба тэд Төв Азийн хамгийн хүчирхэг гүрнүүдийг байгуулж явсан ба Перс хэлтнүүдийг баруун тийш түржээ. Мэдээж Төв Азийн хамгийн анхны гүрэн улсыг Хүн нар анхлан байгуулжээ.
Төв Азид анх адгуус амьтадыг гэршүүлж, морийг хөллөг, уналганд ашиглах болж, (МЭӨ 4500-4000 он) эмээл, дөрөө, өмд, тэрэг (МЭӨ 2000 онд байлдааны хүнд тэрэг, хигээст дугуй үүсч МЭӨ 1600 оноос хойд Хятадад нэвтэрчээ) зэрэг олон олон зүйлийг анхлан зохион олж, хүн төрөлхтний түүх соёлд онцгой нэмэр хандив оруулсан бөгөөд мянга мянган жилийн турш талын нүүдэлчид оршин байж сонгодог нүүдлийн мал аж ахуйг хөгжүүлжээ. Анх МЭӨ 4500 оны үес мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан багахан хэмжээгээр хөгжиж эхэлж байсан авч аажимдаа нүүдлийн мал аж ахуй сонгодог хэлбэрийг олж давамгайлах болжээ. Чухам яагаад энэ бүс нутагт газар тариалангаасаа илүүтэй нүүдлийн мал аж ахуй хөгжив гэдэг асуудалд тус бүс нутгийн байгаль цаг агаар, газар зүйн онцлог нь хариулт өгдөг гэж үздэг. Төв Азийн газар нутгийн дийлэнхи хэсэг нь өндөрлөг газар бөгөөд хуурай уур амьсгал зонхилох тул газар тариалан хөгжихөд бэрхшээлтэй байжээ. Гэхдээ Төв Азийн тодорхой хэсгүүдэд газар тариалан суурин иргэншил өндөр хөгжсөн бөгөөд дэлхийн бусад хэсгүүдэд ч нөлөөлсний дээр Төв Азийн нүүдэлчид нүүдлийн мал аж ахуйн иргэншил соёлыг бүтээн, өөрсний онцгой чанарын дэмээр дэлхий дахины нийтлэг соёлыг бий болгоход онцгой үүргийг биелүүлсэн юм.
Тус бүс нутаг нь хүн амын нягтралаар ихээхэн сийрэг (Ази тивд нэг 1 кв.км-т 80.5 хүн оршин суудаг бол тус бүс нутагт 1 кв.км-т 9 хүн) бөгөөд Азийн хүн амын 2% буюу 80 сая хүн энэ бүс нутагт оршин сууж байна.
Sunday, November 22, 2009
Sunday, November 8, 2009
Монгол үзэл
Түүхийн ном зохиол унших зуур олж мэдсэн зүйлүүдээ “Монгол үг олъё” “Монгол заншил” гэсэн гарчгийн дор бичиглэн тэмдэглэж байснаа нэгтгэн нэгэн гарчгийн дор тэмдэглэн үлдээхээр шийдлээ. Ингээд хэл соёл, ёс уламжлал, зан заншлуудыг нийлүүлэн хэлэх үгийг хайсны эцэст “Монгол үзэл” гэж гарчиглахаар боллоо.
Төв Азийн монгол төрхт нүүдэлчин түмэн олон мянганы “үзэлтэй” бөгөөд Фин Угор хэлтэн болон Индо-Европ хэлтэн нүүдэлчин, суурьшмал улс түмэн болон шар мөрөн, хөх мөрний завсар үүссэн хуася буюу одоогийн нэрлэж дадсанаар хятадын суурьшмал үзэлүүдтэй харилцаа холбоотой явж ирсэн билээ. Хожмоо Төв Азийн монгол төрхтнүүд Монгол, Түрэг, Түнгүс буюу манж хамниган угсаатан болон салбарласан байна.
Нүүдэлчдийн явдал, харилцаа өргөн нутгийг хамарч, хэл соёлыг зээлдэх, өөрийн зүйлсээ түгээх онцгой чадамжтай байснаас мэдээлэл хавьгүй давуу олдог бөгөөд шинэ соргог санал сэдэл илүүтэй олох ба мөн бусад суурин иргэдийн мэдээллийг дамжуулан холбох үүргийг гүйцэтгэдэг. Харин суурин соёл тэдгээр мэдээллийг боловсруулан хөгжүүлдэг амуй. Эндээс үзэхэд эрт үед нүүдлийн болон суурин соёл бие биенээ харилцан дайсагнахаас гадна, илүүтэйгээр нэг нэгнээ хөгжүүлэн урагшлуулах зүй тогтол болж байжээ. Ийм харилцаа холбоонд харилцан өгөлцөж авахаас бус нэг нь байнга авч нөгөө нь байнга өгдөг зүй тогтол үгүй билээ. Өөрөөр хэлбэл соёлын давуу байдал гэж үгүй бөгөөд солилцоо хоёр чиглэлтэй билээ.
Монголчуудын нэг онцлог бол олон соёлын бүслэгүүдийн төв дунд байдаг явдал бөгөөд бидэнд хүн төрөлхтний түгээмэл буюу нийтлэг, мөн өөрийн өвөрмөц соёл уламжлан иржээ. Нийгэм, эдийн засгийн байгуулал, хэл, соёл дахь бусад үндэстэн угсаатантай адил буюу төсөөтэй үзэгдлийг дан ганц бусад соёлын нөлөө, эсбөгөөс бусад соёлоос зээлдсэн хэмээх тайлбар нь үндсээрээ буруу юм.
Монгол хэлэнд ном, судар, дэвтэр, намтараас авхуулаад лууван, байцаа гэх мэт гаднаас авч өөриймшүүлсэн олон олон үг хэллэг байгаа ч уг үг хэллэгүүдийн нэн эртний улбааг мөн судлууштай юм. (үүнтэй холбогдуулаад хэлэхэд чагнаал, данхраад, араажав, чаатар гэх мэт үгсийг энэ монгол дуудлагаар нь дуудаж, бичиж хэвшүүштэй, жишээ нь театр, радио гэх үгсийг бусад хэлнүүд өөр өөрийн хэлний дуудлагаар бичиж дууддаг ба бид заавал орос дуудлагыг баримтлах шаардлагагүй мэт) Орчин үеийн даяаршлийн болон мэдээллийн энэ эрин үед бусад хэл соёлоос авсан зүйлээ Монголчууд өөрийн болгож чадсан шигээ бусдад өгснөө тодруулах шаардлагатай байгаа бөгөөд судлаач эрдэмтэд ч энэ оролдлогыг эхлүүлэн байгаа бөгөөд хятад хэл бичиг сурч байгаа залуу үед ихээхэн найдлага тавьж байгаа билээ. Ер нь Монголчууд их бодь хүмүүс, хүнээс авснаа нуудаггүй, хүнд өгснөө сайрхдаггүй, өөрөөр хэлбэл соёлын ололтыг нийт хүн төрөлхтний өмч мэт хүлээн авдаг, их л дээрээс даяаршсан сэтгэлгээтэй байж уу гэмээр бодогддог.
Энэ удаад Хятадын сурвалж дахь умрын нүүдэлчидтэй холбоотой хэдэн үгийг судлаачдын бүтээлээс дам уншсанаа тэмдэглэн үлдээе. Ханз дүрс үсэг нь нэг үет дуудлагатай бөгөөд үгийг нэг үеэр тэмдэглэх бөгөөд үүнтэй уялдан нүүдэлчдийн нэр ус, үг хэллэгийг нэг үет үг болгох ба энэ нь дуудлагын хувьд эрс өөрчлөгддөг, мөн эртний хятад дуудлагыг хэрхэн дуудах тухай нэг мөр болгосон зүйл байхгүй тул уг үгийн гарвал хийгээд үндсэн дуудлагыг олоход нэн бэрхтэй ч эрдэмтэд зарим нэг үгсийн эх гарвалыг тодруулсан байдаг байна.
Хятад хэлнээ морийг ма, гүүг кэ гэх ба нүүдэлчдээс авсан үг гэжээ. Нүүдэлчид малыг хэдэн мянганы өмнөөс эхлэн гаршуулан тэжээж ирсэн тул мал аж ахуйн холбогдол бүхий үгс нүүдэлчдээс гаралтай байх бүрэн магадтай юм. (Монгол хэлнээ одоо мэдэгдэж буй адууны нас шүдтэй холбоотой 54, зан аашийн талаар 103 нэр томъёо байна) Үүний жишээ нь морь, гүү гэдэг үг хятад хэлнээ ма, кэ болон орсон мөн айраг гэх үг лао (эртний дуудлагыг нь хлак хэмээн сэргээсэн), тэрэг нь чэ болон оржээ.
Хуучирыг хятададаар Ху жин эр гэх ба утга нь хугийн хөгжим гэдэг ба монголоор жингэнүүр, жиргээ, жижиг хуур гэдэг байсан болов уу гэж бодогдоно. Мөн сыху-дөрвөн чавхдаст хуур, ху цзяа-Хугийн цуур буюу модон цуур, ху гу-хугийн арьсан хэнгэрэг (МНТ-д хэнгэргийг хүүрэг гэдэг), хуце-эвэр бүрээ гэх мэт хөгжмийн зэмсгийн нэрс байна. МЭ 198 оны мэдээгээр “зүүн Хан улсын хаан Линди нь Ху нарын хувцас, гэр, исэр, суудал, хоол, бүжиг болон кунхоу, ди буюу лимбэ хөгжимд дуртай байв” гэжээ. Энд байгаа кунхоу-г (хүн хуур гэж байгаа мэт) зарим судлаач хуур гэдэг үгийн их эртний хэлбэр гэх нь бий. Ер нь хятадууд лимбэ, хуур, пийпаа хөгжим болон 12 жилийн тооллыг нүүдэлчдээс дам болон шууд авсан гэж үздэг.
Хар чинжүүг хятадаар хузяо буюу хугийн халуун ногоо гэдэг, учир нь баруун зүгээс Хүн нараар дамжин Хятадад ирдэг байв. Ху бин гэх нэгэн төрлийн бинг Хүн нарын хоол гэх нь бий. Хуушуур-хугийн шарсан бин гэх утгатай үг гэжээ. Мөн бууз нь монгол хятадын алин болох нь мэдэгдэхгүй ч миний бодлоор боох гэсэн үгнээс гарсан болов уу. Одоо ч баруун аймгуудад бууз чимхэхийг боох гэдэг ба боосон гэдгээс үүссэн болов уу гэж бодогддог.
Хүн нарыг намар адуу таргалсны хойно Дайлинь хэмээх газар цуглаж тайлга тахилга үйлддэг хэмээжээ. Энэхүү Дайлинь-ийг газрын нэр гэх авч зарим судлаач ой мод тойрон хийдэг тахилгын зан үйлийн нэр гэжээ. Сүнбэчүүд бут хатган түүнээ тойрон тахилга хийдэг байсан ба Киданчууд намрын тахилгаа дайла гэдэг байв. Эндээс үзэхэд Дайлинь гэх үгийг тахилга тайлга гэх үгтэй холбон үзэж болох мэт. Дашрамд дурдахад энэхүү намрын тахилга өнөө үед тамганы баяраар уламжлан өнөөг хүртэл хийгдсээр байгаа бус уу.
Хүн нарт бичэци хэмээх албан тушаалтан байсныг хожмын Сүнбэ нарын бидэжэнь, орчин үеийн бичээч гэх үг мөн хэмээнэ.
Бас нэгэн сонирхолтой үг бол содо буюу гутал гэсэн үг байна. Уг үгийг зүүн Хан улсын үед сакдак гэдэг байсан гэх ба Енисейн остяк хэлнээ гутлыг сагди гэдэг, Перс хэлнээ элдсэн ширэн гутлыг саахтаг хэмээнэ. Монгол хэлнээ төстэй үг нь мөн л арьс ширийг элдэж хийсэн саадаг байна.
Бас нэг онцгой үг бол Тэнгэр юм. Эртний Сүмэрээс улбаалсан Дингир хэмээн байх ба Монгол Түрэгт Тэнгри, хятад хэлнээ Тэн байна.
Хятадын байлдаант улсуудын үед Жао улсын Үлин ван Хүн нартай тэнцэн байлдахын тулд Хүн нар шиг болтугай хэмээн Хүн нарын хувцад өмсөн, Хүн нарын байлдааны зэвсэг, нум хэрэглэж, морь унаж сурахыг зарлигдсан нь “Ху-гийн хувцад өмсөн, морь унаж, нум сумаар харвалдаж сурагтун” гэсэн хэллэгээр хятад хэлэнд байна. Энэ үеэс хятадад нарийн ханцуйт богино хормойт дээл, өмд, түрийтэй гутал, аралт бүс, ангийн үсэн малгай өмсч сурсан нь “Хуфу цишэ” хэмээх хэвшмэл хэллэг буй болсон гэж Я.Ганбаатар авгай бичсэн байна.
Сонирхолтой байж магадгүй үгс хятад сурвалжид олонтоо тохиолддог байна. Хүн нарын үед цэрэг татлагаас хожимдсон цэргийг цаазаар авдаг (дайнд явахгүй бол үхэл, явбал амьд үлдэх магадлал илүү) хуультай байсан ба “хоу чжэ” гэж тэмдгэлсэн байх ба энэ нь дайн байлдаанаас үлдэж “хоцорсон цэрэг” гэх нүүдэлчдийн үгний хятад дуудлага болов уу гэж бодогдоно. Мөн гэрийг Хун лу гэх ба утга нь бөмбөгөр сууц хэмээдэг. Үүний хун гэдэг нь монгол үг байх бүрэн магадтай юм. Учир нь хундан, хунбан, хундага, хун шувуу гэх монгол үгс байна. Мөн “Шаньюн өргөөний өмнө нэгэн нуур байх ба түүнд луу унасан хэмээн домоглодог. Тэрхүү нуурыг Тайлуэрхэхэ гэнэ” гэсний тайлурэхэхэ (тэнгэрийн луу эрхсэн гэвэл яахав) гэдэг үгийн утгыг олоогүй байна. Энэ мэт олон олон үг, хэллэг (хятад сурвалжаас 278 үгийг түүж, Хүн нарын үг хэллэг хэмээн үзэж байгаа) бий бөгөөд судлаачдын хувьд атар зэлүүд шахам байгаа талбар билээ.
Төв Азийн монгол төрхт нүүдэлчин түмэн олон мянганы “үзэлтэй” бөгөөд Фин Угор хэлтэн болон Индо-Европ хэлтэн нүүдэлчин, суурьшмал улс түмэн болон шар мөрөн, хөх мөрний завсар үүссэн хуася буюу одоогийн нэрлэж дадсанаар хятадын суурьшмал үзэлүүдтэй харилцаа холбоотой явж ирсэн билээ. Хожмоо Төв Азийн монгол төрхтнүүд Монгол, Түрэг, Түнгүс буюу манж хамниган угсаатан болон салбарласан байна.
Нүүдэлчдийн явдал, харилцаа өргөн нутгийг хамарч, хэл соёлыг зээлдэх, өөрийн зүйлсээ түгээх онцгой чадамжтай байснаас мэдээлэл хавьгүй давуу олдог бөгөөд шинэ соргог санал сэдэл илүүтэй олох ба мөн бусад суурин иргэдийн мэдээллийг дамжуулан холбох үүргийг гүйцэтгэдэг. Харин суурин соёл тэдгээр мэдээллийг боловсруулан хөгжүүлдэг амуй. Эндээс үзэхэд эрт үед нүүдлийн болон суурин соёл бие биенээ харилцан дайсагнахаас гадна, илүүтэйгээр нэг нэгнээ хөгжүүлэн урагшлуулах зүй тогтол болж байжээ. Ийм харилцаа холбоонд харилцан өгөлцөж авахаас бус нэг нь байнга авч нөгөө нь байнга өгдөг зүй тогтол үгүй билээ. Өөрөөр хэлбэл соёлын давуу байдал гэж үгүй бөгөөд солилцоо хоёр чиглэлтэй билээ.
Монголчуудын нэг онцлог бол олон соёлын бүслэгүүдийн төв дунд байдаг явдал бөгөөд бидэнд хүн төрөлхтний түгээмэл буюу нийтлэг, мөн өөрийн өвөрмөц соёл уламжлан иржээ. Нийгэм, эдийн засгийн байгуулал, хэл, соёл дахь бусад үндэстэн угсаатантай адил буюу төсөөтэй үзэгдлийг дан ганц бусад соёлын нөлөө, эсбөгөөс бусад соёлоос зээлдсэн хэмээх тайлбар нь үндсээрээ буруу юм.
Монгол хэлэнд ном, судар, дэвтэр, намтараас авхуулаад лууван, байцаа гэх мэт гаднаас авч өөриймшүүлсэн олон олон үг хэллэг байгаа ч уг үг хэллэгүүдийн нэн эртний улбааг мөн судлууштай юм. (үүнтэй холбогдуулаад хэлэхэд чагнаал, данхраад, араажав, чаатар гэх мэт үгсийг энэ монгол дуудлагаар нь дуудаж, бичиж хэвшүүштэй, жишээ нь театр, радио гэх үгсийг бусад хэлнүүд өөр өөрийн хэлний дуудлагаар бичиж дууддаг ба бид заавал орос дуудлагыг баримтлах шаардлагагүй мэт) Орчин үеийн даяаршлийн болон мэдээллийн энэ эрин үед бусад хэл соёлоос авсан зүйлээ Монголчууд өөрийн болгож чадсан шигээ бусдад өгснөө тодруулах шаардлагатай байгаа бөгөөд судлаач эрдэмтэд ч энэ оролдлогыг эхлүүлэн байгаа бөгөөд хятад хэл бичиг сурч байгаа залуу үед ихээхэн найдлага тавьж байгаа билээ. Ер нь Монголчууд их бодь хүмүүс, хүнээс авснаа нуудаггүй, хүнд өгснөө сайрхдаггүй, өөрөөр хэлбэл соёлын ололтыг нийт хүн төрөлхтний өмч мэт хүлээн авдаг, их л дээрээс даяаршсан сэтгэлгээтэй байж уу гэмээр бодогддог.
Энэ удаад Хятадын сурвалж дахь умрын нүүдэлчидтэй холбоотой хэдэн үгийг судлаачдын бүтээлээс дам уншсанаа тэмдэглэн үлдээе. Ханз дүрс үсэг нь нэг үет дуудлагатай бөгөөд үгийг нэг үеэр тэмдэглэх бөгөөд үүнтэй уялдан нүүдэлчдийн нэр ус, үг хэллэгийг нэг үет үг болгох ба энэ нь дуудлагын хувьд эрс өөрчлөгддөг, мөн эртний хятад дуудлагыг хэрхэн дуудах тухай нэг мөр болгосон зүйл байхгүй тул уг үгийн гарвал хийгээд үндсэн дуудлагыг олоход нэн бэрхтэй ч эрдэмтэд зарим нэг үгсийн эх гарвалыг тодруулсан байдаг байна.
Хятад хэлнээ морийг ма, гүүг кэ гэх ба нүүдэлчдээс авсан үг гэжээ. Нүүдэлчид малыг хэдэн мянганы өмнөөс эхлэн гаршуулан тэжээж ирсэн тул мал аж ахуйн холбогдол бүхий үгс нүүдэлчдээс гаралтай байх бүрэн магадтай юм. (Монгол хэлнээ одоо мэдэгдэж буй адууны нас шүдтэй холбоотой 54, зан аашийн талаар 103 нэр томъёо байна) Үүний жишээ нь морь, гүү гэдэг үг хятад хэлнээ ма, кэ болон орсон мөн айраг гэх үг лао (эртний дуудлагыг нь хлак хэмээн сэргээсэн), тэрэг нь чэ болон оржээ.
Хуучирыг хятададаар Ху жин эр гэх ба утга нь хугийн хөгжим гэдэг ба монголоор жингэнүүр, жиргээ, жижиг хуур гэдэг байсан болов уу гэж бодогдоно. Мөн сыху-дөрвөн чавхдаст хуур, ху цзяа-Хугийн цуур буюу модон цуур, ху гу-хугийн арьсан хэнгэрэг (МНТ-д хэнгэргийг хүүрэг гэдэг), хуце-эвэр бүрээ гэх мэт хөгжмийн зэмсгийн нэрс байна. МЭ 198 оны мэдээгээр “зүүн Хан улсын хаан Линди нь Ху нарын хувцас, гэр, исэр, суудал, хоол, бүжиг болон кунхоу, ди буюу лимбэ хөгжимд дуртай байв” гэжээ. Энд байгаа кунхоу-г (хүн хуур гэж байгаа мэт) зарим судлаач хуур гэдэг үгийн их эртний хэлбэр гэх нь бий. Ер нь хятадууд лимбэ, хуур, пийпаа хөгжим болон 12 жилийн тооллыг нүүдэлчдээс дам болон шууд авсан гэж үздэг.
Хар чинжүүг хятадаар хузяо буюу хугийн халуун ногоо гэдэг, учир нь баруун зүгээс Хүн нараар дамжин Хятадад ирдэг байв. Ху бин гэх нэгэн төрлийн бинг Хүн нарын хоол гэх нь бий. Хуушуур-хугийн шарсан бин гэх утгатай үг гэжээ. Мөн бууз нь монгол хятадын алин болох нь мэдэгдэхгүй ч миний бодлоор боох гэсэн үгнээс гарсан болов уу. Одоо ч баруун аймгуудад бууз чимхэхийг боох гэдэг ба боосон гэдгээс үүссэн болов уу гэж бодогддог.
Хүн нарыг намар адуу таргалсны хойно Дайлинь хэмээх газар цуглаж тайлга тахилга үйлддэг хэмээжээ. Энэхүү Дайлинь-ийг газрын нэр гэх авч зарим судлаач ой мод тойрон хийдэг тахилгын зан үйлийн нэр гэжээ. Сүнбэчүүд бут хатган түүнээ тойрон тахилга хийдэг байсан ба Киданчууд намрын тахилгаа дайла гэдэг байв. Эндээс үзэхэд Дайлинь гэх үгийг тахилга тайлга гэх үгтэй холбон үзэж болох мэт. Дашрамд дурдахад энэхүү намрын тахилга өнөө үед тамганы баяраар уламжлан өнөөг хүртэл хийгдсээр байгаа бус уу.
Хүн нарт бичэци хэмээх албан тушаалтан байсныг хожмын Сүнбэ нарын бидэжэнь, орчин үеийн бичээч гэх үг мөн хэмээнэ.
Бас нэгэн сонирхолтой үг бол содо буюу гутал гэсэн үг байна. Уг үгийг зүүн Хан улсын үед сакдак гэдэг байсан гэх ба Енисейн остяк хэлнээ гутлыг сагди гэдэг, Перс хэлнээ элдсэн ширэн гутлыг саахтаг хэмээнэ. Монгол хэлнээ төстэй үг нь мөн л арьс ширийг элдэж хийсэн саадаг байна.
Бас нэг онцгой үг бол Тэнгэр юм. Эртний Сүмэрээс улбаалсан Дингир хэмээн байх ба Монгол Түрэгт Тэнгри, хятад хэлнээ Тэн байна.
Хятадын байлдаант улсуудын үед Жао улсын Үлин ван Хүн нартай тэнцэн байлдахын тулд Хүн нар шиг болтугай хэмээн Хүн нарын хувцад өмсөн, Хүн нарын байлдааны зэвсэг, нум хэрэглэж, морь унаж сурахыг зарлигдсан нь “Ху-гийн хувцад өмсөн, морь унаж, нум сумаар харвалдаж сурагтун” гэсэн хэллэгээр хятад хэлэнд байна. Энэ үеэс хятадад нарийн ханцуйт богино хормойт дээл, өмд, түрийтэй гутал, аралт бүс, ангийн үсэн малгай өмсч сурсан нь “Хуфу цишэ” хэмээх хэвшмэл хэллэг буй болсон гэж Я.Ганбаатар авгай бичсэн байна.
Сонирхолтой байж магадгүй үгс хятад сурвалжид олонтоо тохиолддог байна. Хүн нарын үед цэрэг татлагаас хожимдсон цэргийг цаазаар авдаг (дайнд явахгүй бол үхэл, явбал амьд үлдэх магадлал илүү) хуультай байсан ба “хоу чжэ” гэж тэмдгэлсэн байх ба энэ нь дайн байлдаанаас үлдэж “хоцорсон цэрэг” гэх нүүдэлчдийн үгний хятад дуудлага болов уу гэж бодогдоно. Мөн гэрийг Хун лу гэх ба утга нь бөмбөгөр сууц хэмээдэг. Үүний хун гэдэг нь монгол үг байх бүрэн магадтай юм. Учир нь хундан, хунбан, хундага, хун шувуу гэх монгол үгс байна. Мөн “Шаньюн өргөөний өмнө нэгэн нуур байх ба түүнд луу унасан хэмээн домоглодог. Тэрхүү нуурыг Тайлуэрхэхэ гэнэ” гэсний тайлурэхэхэ (тэнгэрийн луу эрхсэн гэвэл яахав) гэдэг үгийн утгыг олоогүй байна. Энэ мэт олон олон үг, хэллэг (хятад сурвалжаас 278 үгийг түүж, Хүн нарын үг хэллэг хэмээн үзэж байгаа) бий бөгөөд судлаачдын хувьд атар зэлүүд шахам байгаа талбар билээ.
Subscribe to:
Posts (Atom)