Төв Ази

Өнөөдөр дэлхий дахинаа төв ази, дундад ази, дотоод ази гэх нэр томъёогоор газар зүйн нэг л бүс нутгийг ойлгон нэрлэх болжээ. Гэхдээ уг бүс нутгийн хил хязгаарын талаар одоог болтол нэгдсэн ойлголтонд хүрээгүй байна. Энэ нь тус бүс нутгийг газар зүй, улс төр, түүхийн гэсэн 3 өнцгөөс хардагтай холбоотой болов уу гэж бодогддог.
Орчин үед Төв Ази нэрээр хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан 5 станы газар нутгийг хамааруулан үзэх хандлага илүүтэй болсон байна. Энэ нь хуучин ЗХУ-ын үеэс гаралтай бөгөөд ЗХУ-ын түүх газар зүйчид Казахстаныг тус бүс нутагт оруулалгүй зөвхөн өмнөдийн 4 станыг дундад ази буюу төв ази гэж байжээ. ЗХУ задарсаны дараа үеэс Казахстан тус бүс нутагт орсноор одоогийн энэхүү ойлголт гарч иржээ. Энэхүү 5 станы бүрдлийг Туркестан гэж нэрлэх явдал нэлээн түгээмэл байдаг.
Харин ЮНЕСКО-ын албан ёсны түүх бичлэгт байгаль, цаг агаар, газар зүйн онцлог зэргийг үндэслэн дараахь хил хязгаарыг тогтоодог бөгөөд манай судлаачид ч үүнийг баримталдаг болов уу. Энэхүү ойлголтоор Төв ази нь Монгол, хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан 5 стан, (Казах, Киргиз, Узбек, Туркмен, Тажик) Хятадын баруун хойд хэсэг, (Өвөр Монгол, Хөх нуур, Төвд, Уйгар, Ганьсу, Сичуан, Ниншя, Шаанши, Шанши) Оросын өмнөд хэсэг, (Буриад, Тану Тува, Алтай, Өмнөд сибирь Эрхүү муж, Хакас, Урал,Тохарстан, Челябинск, Татарстан, Башкортостан) Энэтхэгийн баруун хойд бүс, (Кашмир болон Ладах муж) Афганистан, хойд Пакистан, Ираны зүүн хойд хэсэг (Голестан, Хойд Хорасан, Разави) зэрэг газар нутгийг хамардаг байна.
Газар зүйн тогтоцийн хувьд говь цөл, өндөрлөг уул нурууд байхаас гадна гол шинж нь тал хээр бөгөөд Төв Азийн тал хээрийг Евро-Азийн тал хээр гэх нь бий. Учир нь дорнод Европийн хээр нь Төв Азийн тал хээрийн үргэлжлэл юм. Төв Азид, Монголын Бүүрэг дэлийн элс буюу дэлхийн хамгийн хойд захын элсэн манхан, (хойд өргөргийн 50’18”) мөн Эрдэнэцогт сумын нутагт дэлхийн хойд хагасын хамгийн урд захын мөнх цэвдэг байх (х.ө 46’17”) ба дэлхийн мөнх цэвдэг болон хөлддөггүй цөл хоёр хамгийн ойрхон оршдог (770 км) зэрэг газар зүйн онцлог байдаг байна.
Түүх угсаатны талаас авч үзвэл энэ бүс нутаг нь баруун болон өмнөд талдаа Индо-Евро буюу Перс хэлтний, Дунд хэсгээрээ Түрэг хэлтэн, зүүн талдаа Монгол хэл, угсаатнаас бүрдэх бөгөөд нүүдэлчдийн сонгодог иргэншил соёлын төв юм. Орчин үеийн генетикийн судалгаагаар Төв Азид анх хүн 40-50 мянган жилийн өмнө суурьшсан ба хүн төрөлхтний эртний суурьшсан газруудын нэг юм. Төв Азийн энэ өргөн уудам нутагт олон олон нүүдэлчин болон хагас нүүдэлчин овог аймаг, угсаатан, улс гүрнүүд байгуулагдан генетикийн болон соёлын солилцоонд оролцохоос гадна газар нутаг бэлчээрийн болон бүс нутагт ноёрхохын төлөөх дайн тулаан хийж байжээ. Бүс нутагт ноёрхох нь тус бүс нутгийн нэгэн онцлог давуу тал болох баруун Ази, Европийг зүүн болон зүүн өмнөд Азийг холбох гүүр болж байсан торгоны замд хяналт тогтоох явдал байлаа. Нүүдэлчдийн хөдөлгөөнт чанар, чийрэг хатуужилтай байдал зэрэг нь тэднийг дайн байлдаанд илүү идэрхэг байлгаж, газар зүйн байршлийн давуу тал нь бусад иргэншлийг холбох зам гүүр болгож байсан нь тус бүс нутгийг 16-р зуун гартал дэлхийн хамгийн хүчирхэг бүс болгож байв. Харин 16-р зуунаас далайн тээвэр хөгжиж торгоны зам ач холбогдлоо алдаж, мөн галт зэвсэг гарсан зэрэг шалтгааны улмаас бүс нутаг энэ давуу талаа алджээ.
Төв Азийн баруун хэсэг буюу Хар тэнгис, Каспийн тэнгисийн хооронд болон хойд талаас Индо-Европ хэлтний үүслийг авч үздэг бөгөөд тэд эндээс хожим МЭӨ 4000-1000 онуудад баруун Сибирь, бидний нэрлэж дадсанаар дундад Ази, баруун болон баруун өмнөд Ази руу тархан нүүдэлсэн бөгөөд Европчуудын зарим нь ч эндээс гарал үүсэлтэй юм. Үүнийг Курганы онол гэх ба олонхи судлаачдын баримталдаг онол юм. Чухам энэ бүс нутгаас л Скифүүд, Бактри, Согдууд, хожмын Аланчууд, Иранчууд, Европчуул гарчээ. Индо-Европ буюу Перс Арийн ген хэмээгддэг Ү-хромсомын R1а1 хаплогрупп Дундад болон Баруун Ази (Түрэг болон Перс угсаатан---эндээс үзэхэд Түрэг угсаатан нь эцгийн талаасаа Перс ястай, домгийн хувилбараараа эхийн талаасаа Монгол төрхтөн чонын цустай бололтой) зүүн Европийн Индо Слав хүмүүс, Днепр, Дон мөрний хөндий, Скандинавт тархжээ. Баруун Европт уг гений давтамж ховор байдаг байна.
Төв Азийн төв болон зүүн талд Алтай хэлтнүүд оршин байсан ба Хүн нар, Монголчууд, хожмын утга зохиолд гарах Иран Туран хэмээхийн Туранчууд буюу Хөх Түргүүд энэ хэсэгт хамаарах ба тэд Төв Азийн хамгийн хүчирхэг гүрнүүдийг байгуулж явсан ба Перс хэлтнүүдийг баруун тийш түржээ. Мэдээж Төв Азийн хамгийн анхны гүрэн улсыг Хүн нар анхлан байгуулжээ.
Төв Азид анх адгуус амьтадыг гэршүүлж, морийг хөллөг, уналганд ашиглах болж, (МЭӨ 4500-4000 он) эмээл, дөрөө, өмд, тэрэг (МЭӨ 2000 онд байлдааны хүнд тэрэг, хигээст дугуй үүсч МЭӨ 1600 оноос хойд Хятадад нэвтэрчээ) зэрэг олон олон зүйлийг анхлан зохион олж, хүн төрөлхтний түүх соёлд онцгой нэмэр хандив оруулсан бөгөөд мянга мянган жилийн турш талын нүүдэлчид оршин байж сонгодог нүүдлийн мал аж ахуйг хөгжүүлжээ. Анх МЭӨ 4500 оны үес мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан багахан хэмжээгээр хөгжиж эхэлж байсан авч аажимдаа нүүдлийн мал аж ахуй сонгодог хэлбэрийг олж давамгайлах болжээ. Чухам яагаад энэ бүс нутагт газар тариалангаасаа илүүтэй нүүдлийн мал аж ахуй хөгжив гэдэг асуудалд тус бүс нутгийн байгаль цаг агаар, газар зүйн онцлог нь хариулт өгдөг гэж үздэг. Төв Азийн газар нутгийн дийлэнхи хэсэг нь өндөрлөг газар бөгөөд хуурай уур амьсгал зонхилох тул газар тариалан хөгжихөд бэрхшээлтэй байжээ. Гэхдээ Төв Азийн тодорхой хэсгүүдэд газар тариалан суурин иргэншил өндөр хөгжсөн бөгөөд дэлхийн бусад хэсгүүдэд ч нөлөөлсний дээр Төв Азийн нүүдэлчид нүүдлийн мал аж ахуйн иргэншил соёлыг бүтээн, өөрсний онцгой чанарын дэмээр дэлхий дахины нийтлэг соёлыг бий болгоход онцгой үүргийг биелүүлсэн юм.
Тус бүс нутаг нь хүн амын нягтралаар ихээхэн сийрэг (Ази тивд нэг 1 кв.км-т 80.5 хүн оршин суудаг бол тус бүс нутагт 1 кв.км-т 9 хүн) бөгөөд Азийн хүн амын 2% буюу 80 сая хүн энэ бүс нутагт оршин сууж байна.